شهرستان زابل با مساحت ۳۴۴ کیلومترمربع در ضلع شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان با مختصات جغرافیایی ۳۱ درجه و ۲ دقیقه عرض شمالی و ۶۱ درجه و ۳۹ دقیقه طول شرقی قرار گرفته است. شهرستان زابل از شمال به شهرستان نیمروز،از شرق به شهرستان هیرمند واز جنوب به شهرستان های هامون و زهک و از غرب به شهرستان هامون محدود می شود. فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان ۲۰۷ کیلومتر است. شهرستان زابل بعنوان مرکز سیستان دارای ۱۶۵۶۶۶ نفر جمعیت و دو شهر زابل و بنجارمی باشد. مسافت شهرستان زابل تا تهران ۱۵۴۸ کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا۴۸۰ متر می باشد.
آب و هوای زابل از نوع بیابانی و گرم و خشک با حداقل دما در دی ماه ۷ درجه و حداکثر دما در تیر ماه بالای ۴۵ درجه گزارش شده است .جریان باد در شهرستان در کلیه فصول برقرار است ، باد های ۱۲۰ روزه حاصل توده های پر فشار غربی است که در فصل تابستان از جهت شمال شرق به جنوب شرق می وزد. حداکثر وزش این باد در تیر ماه به صد کیلو متر در ساعت نیز می رسد که در مسیر باعث جابجایی ریگ های روان می گردد و طوفان های شن ، تپه ماهور و ماسه بادی ها را شکل می دهد. راهکار جلوگیر ی از پیشرفت این طوفانها در منطقه ، طرح تثبیت شن های روان به وسیله مارچ پاشی و ایجاد پوشش گیاهی است .
از باد در این شهرستان بهره گیری فراوان می گردد از جمله خار خانه ها ( کولر های طبیعی منازل ) ، یخ دانها ، باد گیر ها و آس بادها به طوری که این منطقه به عنوان خاستگاه آسباد در دنیا لقب گرفته است .
پیشینه تاریخی شهرستان زابل:
هیرمند، کهن ترین نام برجای مانده درمتون تاریخی است و نام های دیگری چون زرنکا دردوره هخامنشیان،سکستان در دوره های اشکانیان وساسانیان، سجستان به روایت متون عربی و بالاخره سیستان از نامهای گوناگون درجغرافیای تاریخی منطقه است. سرزمین نیمروز هم با دو نگاه درمتون به چشم می خورد، نخست به معنای سرزمینهای جنوبی و دیگری به معنای نصف النهار مبدا که درگذشته به دیده دانشمندان ایرانی ومسلمان از سیستان عبور می کرده است. زرنکا درکتیبه های هخامنشیان یکی از ساتراپی های مهم این روزگاربه شمار می رفته و دلیل آن نیز مالیاتی بوده که به دولت می پرداخته و وفق گزارش هرودوت پس از مصر و میانرودان درمرتبه سوم بوده و افزون براین کوروش بزرگ هخامنشی به مردم این منطقه لقب یاری گر داده است. این سرزمین بعدها با ورود اقوام ایرانی دیگر که درمتن های تاریخی به سکاههاشهره بوده اند نام سکستان به خود می گیرد واین رخداد به ۲۱۲۵ سال پیش باز می گردد. دراین روزگار سیستان علاوه برحفظ جایگاه قبلی قدرتمندتر دیده می شود و خاندان قدرتمند سورن که سکانشاه از میان آنها برگزیده می شود حق دارد تا در هنگام پادشاهی ایران زمین تاج را برسرشاهنشاه اشکانی بگذارد. جنگ حران روایت تاریخی است از رویارویی سورنا شاه سکستان( سیستان) با کراسوس یکی از سرداران سه گانه روم که علی رغم برتری فراوان رومیان کراسوس شکست می خورد و تاوان حمله به ایران زمین را با سر بریده اش می پردازد که توسط سورنا برای اردوان شاهنشاه ایران فرستاده می شود. در روزگار ساسانیان نیز شاه سکستان و تورستان وسرزمین های کرانه سند عنوان سکانشاه و یا همان شاه سیستان درکتیبه ها ثبت شده است. محلی که امروز زابل نامیده میشود. در گذشته زمین هایی با تپه‌هایی از ماسه‌های روان و رسوبات دریایی بوده که قسمتی ازآن در مسیر رودخانه هیرمند قرار داشته است. با کم شدن آب رودخانه بر وسعت خشکی‌های اطراف آن افزوده شد و با اتصال دو آبادی اولیه به نامهای ناصر آباد و یا شهر ناصری و حسین آباد، آبادی بزرگی تشکیل می گردد که در سال ۱۳۱۴ خورشیدی بر طبق مصوبه هیات وزیران، آن آبادی را زابل نامیدند و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی نیز به مرکز سیستان تبدیل شد. زابل امروزی شهری نسبتا توسعه یافته و مجهز به انواع خدمات مورد نیاز جامعه شهری است.
آیین ها و مراسمات در شهرستان زابل:
پیش از ورود و استقرار آریایی ها در سیستان نژادهای بومی در این منطقه می زیسته اند و بعد از آن مردم ساکن در این منطقه شاخه ای از نژاد آریایی هستند که بهتر از سایر نقاط زبان و خصوصیات کلی ایرانیان دوره هخامنشی را حفظ کرده اند . این قوم نجیب قرن هاست که در این خاک مقدس زندگی نموده اند و در واقع نژاد آریا تکامل خود را در دشت سیستان طی نموده است . با توجه به سیر مدنیت در این منطقه و دلایل متعدد دیگر در دوره های مختلف از طوایف شیرازی ، عرب ، بلوچ، قاینی ، افغان و هندی به سیستان مهاجرت نموده اند .
اکثریت مردم شهرستان زابل به لهجه محلی (زابلی) تکلم می‌کنند و سایر لهجه‌های سیستان و بلوچستان نظیر بلوچی نیز رایج است. زابل به لحاظ دارا بودن پیشینه تاریخی خوب و غنی فرهنگی و تاریخی، از جایگاه و ارزش والایی در میان شهرستان‌ها و مناطق مختلف کشور برخوردار است. آیین ها بر گرفته از اقلیم و طبیعت منطقه ،اعتقادات و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:
_ آیین ها در موقع کار ( مراسم حشر ) آیین کهن لای روبی بستر رود خانه هیرمند است که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد .
– مراسم جشن گندم جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم وشکر گزاری از درگاه ایزد منان است که با رقص و پایکوبی خاص منطقه برای هر تازه واردی بسیار جذاب می باشد .
-آیین های مذهبی ( عید فطر ، عید غدیر ،عید قربان و مبعث پیامبر _ تولد امام علی (ع) و مراسم آیینی نیمه شعبان که مردم در این روز به زیارت اهل قبور رفته و یک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند .
-رمضان‌خوانی و سحرخوانی دو آیین مهم این منطقه در ماه مبارک رمضان است که هر کدام ویژگی خاص خود را دارد.برخی سوابق تاریخی و گفته‌ها نشان می‌دهد که آیین سحرخوانی و رمضان‌خوانی از حدود ۱۴۰۰ سال قبل یعنی از اوایل اسلام نزد ساکنین مرسوم بوده است. در این آیین که بین شب‌ها ی ۱۲تا ۱۷ ماه مبارک رمضان اجرا میشود، جمع زیادی از جوانان و نوجوانان هر محله در مقابل منازل مردم اجتماع کرده و اشعار محلی را با صدای رسا قرائت می‌کنند که از جمله آن اشعار «رمضو الله الله رمضو، رمضو الله خوشنوم خدا، رمضو اومْده مهمونش کنه، گوو گوساله ره قربونش کنه، ای سرا از کِنه که کولَک داره، اگه فهمو صابیو بورک داره، ای سرا از کِنه که رو و بادَه، دو پسر داره که نو دوماده» است .
-مراسم عزاداری در ماه محرم با اجرای تعزیه و سوگواری .
-آیین های ملی ( نوروز و جشن سیزده بدر مردم به زیارت کوه خواجه و سایر زیارت ها می روند جشن می گیرند و شادی می کنند مراسم و آیین های بسیار زیبایی نیز در هنگام تولد ، ازدواج اجرا می گردد .
– رقص شمشیر که از نمونه های شاخص موسیقی سازی و آوازی در منطقه است که ضمن داشتن شهرت جهانی باشور و اشتیاق خاصی در جشن ها و مراسم آیینی این دیار برگزار می گردد .
خوراک در شهرستان زابل:
از عمده ترین و معروف ترین غذاها وخوراکی های محلی شهرستان عبارت است از: چنگالی- غلور- آچار- کشک زرد- گندم شیر- پلو- مدل- املت سوزی- نان جو- تجگی- پوری- شورو- لندو- لتی- گندم بریو- کشک کولی- خرمابریون- قاتق- اشکنه کشته- چولی- بورک- دوغ بر- ماهی شیرپز- کله جوش- رخمی- قروت- پوچ- قتلمه دیگی- اشکنه آرددستمال- اوجیزک- اشکنه انارترش- گرماست- رشته بریو- اوجیزک گشنیز- کلوچه قندی- کلوچه خرمایی- ترکی- آرددستمال- کورگی- قوتوی سیستانی- شیرینک- شیره هندوانه- چمچه ریزک- پله.
