شهرستان زابل با مساحت ۱۵۱۹۷ کیلومترمربع در ضلع شمال شرقی استان سیستان و بلوچستان قرار گرفته است.شهرستان زابل از شمال به شهرستان نیمروز،از شرق به شهرستان هیرمند واز جنوب به شهرستان های هامون و زهک و از غرب به شهرستان هامون محدود می شود. فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان 207 کیلومتر است. شهرستان زابل دارای دوشهر زابل و بنجار است .مسافت شهرستان زابل تا تهران 1548 کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا۴۸۰ متر می باشد.آب و هوای زابل از نوع بیابانی و گرم و خشک است.
معرفی شهرستان زهک:
شهرستان زهک در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. شهرستان زهک با مساحت ۹۴۵ کیلومتر مربع دارای دو بخش مرکزی و جزینک و ۴ دهستان زهک,خواجه احمد جزینک و خمک و همچنین دارای ۲۰۳ آبادی است. فاصله مرکز شهرستان تا مرکز استان ۲۱۳ کیلومتر ، فاصله شهرستان تا تهران ۱۵۱۸ کیلومتر و ارتفاع آن از سطح دریا ۴۸۳ متر می باشد.آب و هوای شهرستان زهک گرم و خشک است.
زاهدان کهنه :
این اثر در حدود ۹ کیلومتر شمال غربی تپه شهرستان و روی بلندی های بین رود ناصر ورود پریان واقع شده است هنری ساروج لندور جهانگرد باستان شناس و جغرافیدان انگلیسی که در سال ۱۹۰۱ به سیستان سفر کرده است زاهدان کهنه را به لندن شرق تشبیه کرده است. در محل زاهدان کهنه و اطراف آن مجموعه ای از بناهای دوران اسلامی وجود دارد که یکی از این مجموعه ها در فاصله ۲۵۰ متری شمال شرق ارگ زاهدان کهنه قرار دارد. از این شهر امروزه فقط برج و باروی آن قلعه باقی مانده است این شهر دارای سه قسمت بوده که شامل کهن دژ، شارستان و ربض است که گرداگرد هر کدام را حصاری به همراه برج های تدافعی دربرگرفته و به شکل مستطیل است.
رام شهرستان:
از این شهر مهم سیستان به عنوان مقر و کرسی نشین پادشاهان کیانی در کتب مختلف تاریخی و جغرافیایی نام برده شده است. در این منطقه تپه های باستانی بی شماری وجود دارد. بنایی منفرد و منحصر به فرد در روی تپه ی آتشکده رام شهرستان می باشد. داستان مشهور متروک شدن این شهر بدین صورت بوده که یک سد قدیمی رودخانه هیرمند درهم شکسته و آب رودخانه به سرعت شهر را فراگرفت. این شهر مرکز حکومت سیستان در دوره ساسانی به شمار می رفته است و پس از آن شهر زرنگ به عنوان مرکز حکومت سیستان در دوره اسلامی برگزیده شد.
دهانه غلامان:
این شهر باستانی در ۲۰کیلومتری شرق زابل و ۲ کیلومتری جنوب روستای قلعه نو قرار دارد و به دوران هخامنشی تعلق دارد. بناها وساختمانهای شهر تماما از خشت با نقشه های مربع یا مستطیل شکل منظم و دارای ستونهای فراوان است . در تعبیه ورودی وپنجره ها جهت وزش بادهای سیستان در نظر گرفته شده است وآنچه در این شهر بیشتر از همه مشهود است توجه مردم این شهر به مذهب واجرای آئین های خاص نیایشی در آن بوده است که به همین دلیل بسیاری این شهر را بنام معبد دهانه غلامان می شناسند .
آتشگاه و قلعه کله کنگ :
این مکان باستانییکی از آتشکده های مهم و بزرگ دوره ساسانی بوده است که نیاز به پژوهش باستانی شناسی وسیع دارد قلعه کله کنگ که در روستایی به همین نام قرار دارد محل سکونت خوانین نارویی در این منطقه بوده است. معماری زیبا برگرفته از ویژگی های بومی و شهری با مصالح چینه خشت و ِگل از مشخصات این بنا است.
قلعه نو :
تنها روستایی که تا کنون بافت سنتی و معماری بومی منطقه سیستان را حفظ نموده روستای قلعه نو است.خانه های سیستان به دلیل جلوگیری از نفوذ گرمای شدید و بادهای ۱۲۰ روزه ، با سقف گنبدی و پوشش کاهگل ساخته می شدند. قلعه نو در حاشیه جاده زابل– زهک قراردارد. قدمت آن طبق سفرنامه های سیاحان انگلیسی ۱۶۰ سال می باشد. این روستا از توابع شهرستان زهک می باشد. در زمان قاجار شکل روستاهای سیستان دفاعی و قلعه ای بوده است و چون قبل از تأسیس این روستا در نزدیکی آن روستایی به نام قلعه ی کهنه وجود داشته و این روستا به شکل قلعه بوده به همین دلیل نام آن را قلعه نو گذاشتند.
ارگ محمد حسین خان نارویی:
یکی از بناهای منحصر به فرد روستا ی قلعه نو ، ارگ سردار محمدحسین خان نارویی است. این خانه با زیربنای ۱۴۰۰ متر مربع در قسمت مرکزی روستا واقع شده است. قدمت آن طبق سفرنامه های سیاحان انگلیسی ۱۶۰ سال می باشد. این بنا دارای دو طبقه بعنوان فضایی برایارتباط ارباب رجوع با مأموران حکومتی بوده و طبقه ی فوقانی محل زندگی خود سردار و خانواده اش بوده است .
چاههای باستانی:
تعدادی از چاههای باستانی با قدمتی در حدود ۲۰۰۰سال در حوالی شهرستان زهک به دست آمده که به جهت آگاهی از سیستم آبرسانی در آن دوران دارای اهمیت است . سیستم آن بدین صورت بوده که یک چاه بزرگ بعنوان یک چاه مادر عمل می کرده و دارای چرخ آب و یا از طریق مجراهایی با چاه های کوچک پراکنده در کل منطقه ارتباط و اتصال داشته و با جریان باد و حرکت چرخ باد، چاه مادر چرخ آب متصل به چرخه باد درون چاه، آب به حرکت درمی آمده و از طریق مجراهای موجود به چاه های کوچکتر در نقاط مختلف جهت تأمین آب شرب و کشاورزی جریان می یافته است. قطر دهانه چاه مادر ۴۱۰ سانتیمتر و چاه های کوچکتر ۱۵۰ سانتیمتر است که نمونه ی آن از روستاهای گوری میرشاه و خمک به دست آمده است.
چاه نیمه :
در کنار روستای قلعه نو چاله های طبیعی بزرگی قرار دارد که آب مازاد رودخانه ی هیرمند به وسیله ی کانالی به آن سرازیر می شود گنجایش این مخازن ۷۰۰ میلیون متر مکعب است که بصورت دریاچه ی مصنوعی درآمده و آب مشروب سیستان و قسمتی از آب کشاورزی را در مواقع بی آبی تأمین می کند. مجتمع بزرگ فرهنگی و پژوهشی چاه نیمه که بیش از ۵۰۰ هکتار وسعت دارد زمینه های کاربردی، پژوهشی و تحقیق را برای استادان و دانشجویان فراهم آورده است این مجتمع که در فهرست بزرگترین اردوگاه های فرهنگی کشور قرار دارد با دارا بودن سواحل زیبا، فضای مشجر، مزارع، باغات زیتون و پسته و موزه ی تاریخ طبیعی تنها باغ وحش تحقیقاتی مصوب کشور است.
شهرستان هامون در شمال استان سیستان و بلوچستان واقع گردیده است. این شهرستان از شرق با شهرستان زهک ، از شمال با شهرستان های زابل و نیمروز ، از غرب نیز با بخشی از حوزه شهرستان نیمروز و از جنوب به شهرستان زاهدان و کشور افغانستان همجوار است. مسافت شهرستان هامون تا تهران 1754 کیلومتر و ارتفاع از سطح دریا۴۸۰ متر می باشد. مساحت این شهرستان 4987 کیلومتر مربع و دارای ۴ دهستان بنام های محمدآباد ، لوتک ، تیمورآباد و کوه خواجه می باشد. آب و هوای شهرستان هامون گرم و خشک است.
شهر سوخته:
شهر سوخته، به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد. بر پایه متن های موجود، سابقه این نام به اواخر قرن ۱۹ میلادی بر می گردد. در آن زمان کلنل بیت انگلیسی از منطقه بازدید کرده و راهنمایان محلی این نام را به کار برده اند. آثار سوختگی در این شهر به وفور قابل رویت است. شهر سوخته دوبار به آتش کشیده شده است، یکبار در ابتدای مرحله رشد و بار دیگر در لحظه مرگ و انهدام آن. سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و نام شهر سوخته به دلیل آتش سوزی در دوره زمانی بین سال های ۳۲۰۰-۲۷۰۰ق م می باشد.این شهر در حدود ۳۲۰۰ ق. م پایه گذاری و حدود ۱۸۰۰ ق. م متروک شده است. برای دوره ای حدود ۱۴۰۰ سال، زندگی در این جا جریان داشته است. چهار دوره استقرار در شهر سوخته شناخته شده اند که به یازده مرحله ی طبقه فرهنگی تقسیم شده اند چهار دوره اصلی عبارتند از دوره یکم ( ۳۲۰۰ -۲۸۰۰ پ . م) دوره دوم ( ۲۸۰۰ -۲۵۰۰ پ م ) دوره سوم ( ۲۵۰۰ -۲۲۰۰ پ م ) ودوره چهارم (۲۲۰۰-۱۹۰۰ پ م ) شهر سوخته طی دوره یکم پایه گذاری شده ودر دوره دوم به اوج شکوفائی خود رسیده واز دوره سوم دوران اضمحلال آن آغاز شده ودر پایان دوره چهارم از بین رفته است.
کوه خواجه:
کوه خواجه (کوه اوشیدا) یا (کوه رستم)،تنهاعارضه طبیعی دردشت سیستان است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قراردارد. این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه واقع شده، گرفته است.به دلیل مقدس بودن این کوه نزد ایرانیان باستان ،جز در موارد چندی،سازندگان و معماران ،هرگز در صدد برداشت سنگ و استفاده از مواد و مصالح این کوه در ساخت و سازهای خود نبوده و با وجود فراوانی سنگ در محل از خشت استفاده کرده اند.بر روی این کوه آثاری از دوران اشکانیان ، ساسانیان و دوران اسلامی به جای مانده است . آثاری مانند کهن دژ ، قلعه کک کهزاد،قلعه چهل دختران، بقایای راه قدیمی،حصارهای مختلف ،قبور سنگی ،چند زیارتگاه اسلامی ،قبرستان دوره میانه اسلامی و آرامگاه خواجه مهدی ( خواجه غلطان ) اشاره نمود.
آسبادها:
سیستان خواستگاه آسبادها در جهان است. در گذشته سیستان به دلیل آب فراوان و شرایط حاصلخیزی که داشت سطح بسیاری از زمین های آن زیر کشت غلات و به خصوص گندم بود به همین جهت به انبار غله جهان معروف است. وزش بادهای ۱۲۰ روزه در سیستان و انرژی قدرتمند باد، ضرورت ایجاد چنین آسبادهایی را در منطقه فراهم می نمود. آسبادها با تزئینات خشتی مخصوص به خود هستند و استفاده از این گونه در منطقه سیستان بسیار مورد توجه و کاربردی بوده است.
قلعه مچی (قلعه چه):
مجموعه بناهای زیبا که مقر فرمانروایی خاندان رئیسی در دوره صفویه می باشد در ۶۰ کیلومتری جنوب غرب زابل قرار گرفته است. پلان بنا یه صورت مربع شکل بوده و از نوع بناهای دو ایوانی است. مصالح بکار رفته در آن خشت و گل بوده و ورودی بنا دارای ایوان زیبا است که با فن طاق و تویزه اجرا شده است .
شهرستان نیمروز از شمال و شمال غربی با کشور افغانستان و از جنوب با شهرستان زابل و هامون و از شرق با شهرستان هیرمند و از غرب با شهرستان زاهدان و نهبندان هم مرز می باشد و در شمال دشت سیستان واقع گردیده است. این شهرستان ۴۸۹ متر از سطح دریا ارتفاع داشته و 1823 کیلومتر تا تهران فاصله دارد.شهرستان نیمروز ۸۱۷۵ کیلومتر مربع وسعت دارد که بیش از نیمی از وسعت حوزه سیستان را شامل میشود. این شهرستان دارای چهاردهستان میباشد. در بخش مرکزی دهستان ادیمی و دهستان بزی واقع گردیده و بخش صابری شامل دهستان قائم آباد و دهستان سفیدآبه می باشد.