شهرستان خاش در دامنه جنوبی قله تفتان بین طول های ۶۰ درجه و ۵ دقیقه تا ۶۲ درجه و ۴۵ دقیقه شرقی و عرض های جغرافیایی ۲۷ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۲۸ درجه و ۴۵ دقیقه شمالی واقع گردیده است. این شهرستان از شمال به شهرستان زاهدان، غرب و جنوب غرب به شهرستان ایرانشهر از جنوب به شهرستان سراوان و از شرق به کشور پاکستان محدود میگردد. شهرستان خاش با ۱۷۳۸۲۱ نفر جمعیت دارای دو شهر خاش و نوک آباد، ۳ بخش و ۱۱ دهستان و مساحتی بالغ بر ۱۹۳۷۶ کیلومتر مربع میباشد.شهرستان خاش یکی از قدیمی ترین شهرهای استان بوده و به لحاظ قرار گرفتن در مرز کشور پاکستان و همچنین موقعیت جغرافیایی آن نسبت به بلوچستان مرکزی و شهرستان سراوان و مرکز استان از ویژگی خاصی بر خوردار می باشد. شهرستان خاش دارای آب و هوای گرم و خشک است و بعلت همــجواری با کوه تفتان تنها آتشفشان نیمه فعال کشور، که مرتفعترین کوه جنوب شرق است آب و هوای نسبتا سردی دارد. میزان دمای هوا در تابستان به ۳۷ درجه سانتی گراد و در زمستان تا ۷ درجه سانتی گراد زیر صفر در نوسان است. در این منطقه تبخیر بالا و بارندگی نسبتا کم و پراکنده است. بلندترین نقطه این شهرستان، قله آتشفشان تفتان با ارتفاع ۳۹۴۱ متر از سطح دریا و پایین ترین نقطه ارتفاعی آن کمتر از ۵۰۰ متر از سطح دریا می باشد. کوه تفتان با سه قله بلند در ۴۰کیلومتری شمال شرق شهرستان خاش واقع شده است و دارای چند قله معروف از جمله (چهل تن) و (تفتان) می باشد.ارتفاع قلـــه تفتان ۴۰۵۰ متر است. از دهانه قله دود آتشفشانی مرکب از بخار آب،خاک و گاز گوگرد خارج میشود. تفتان دارای پوشش گیاهی با غــنای گونه ای بالا می باشد که می توان به گونه های بنه،کسور، بادام کوهی، انجیرکوهی، زرشک، آویشن،کاسنی، پونه و … اشاره نمود. آب و هوای منطقه و چشمه های آب معدنی سرد و گرم و پوشش گیاهی از جمله گیاهان دارویی نظیر منگولی، ازگند( آویشن کوهی)، مور، پورچنکـ، درنگ یا درمنه و گونجک(سقز یا آدامس کوهی)، هر ساله تعداد زیادی از کوهنوردان و گردشگران داخلی و خارجی را از دور و نزدیک جذب خود می کند. همچنین بدلیل وجود گلها و گیاهان صحرایی، عسل کوهی این منطقه که بوسیله زنبورهای وحشی تهیه میشود، سرشار از مواد مغذی و مفید است. قله زیــبای تفتان همه ساله پذیرای گردشگران و بخصوص کوهنوردانی است که از اقصی نقاط کشور به این منطقه سفر میکنند. مناسب ترین زمان برای صعود به قله فروردین ماه است که آب و هوا ملایم است. علاوه بر قله در اطراف تفتان مناظر و باغات زیبا و چشمه های متعدد میباشد.از مهمترین رودخانه های حوزه خاش میتوان به رودخانه گزو، کارواندر و ایرندگان اشاره کرد.
در این شهرستان که با توجه به ویژگیهای آب و هوایی خاص خود و برخورداری از خاک حاصلخیز مناسب و آب فراوان ( منهای خشکسالی های اخیر ) بیشترین موقعــیت کشاورزی در استان را بدست آورده است . بطوریکه در ارتفاعات تفتان انواع درختان شامل زردآلو ، گردو ، بادام ، آلو و …… در قسمت جنوبی شهرستان نخیلات ، مرکبـات ، برنج ، و …. در اراضی شرقی شهرستان در مجاورت مرز پاکستان نخیلات دیم در سطح زیاد با کیفیت مناسب ، در دشت گوهر کوه باغات پسته ، همچنین امـکان کشت سایر محصولات نظیر انار ، زیتون ، گندم ، یونجه ، زیره سبز ، محصولات جا لیزی و سبزی وصیفی جات ، حتی زعفران را به منطقه داده است ، لذا با توجه به تنوع کشت محصولات فوق دور از واقعیت نیست که شهرستان خاش را به ایرانی کوچک بنامیم.
پیشینه تاریخی شهرستان خاش:
سرزمین خاش یکی از قدیمی ترین و کهن ترین سرزمین های ایران اسلامی است. وجود آثار باستانی در روستاهای ایرندگان، کارواندر و دامنه های تفتان، قدمت این سرزمین را تایید می کند. مردم خاش از نظر اسکان منطقه ای به دو دسته بلوچ های مهاجر و بومی تقسیم می شوند. تاریخ مدون خاش از زمان حمله نادرشاه به هندوستان برمی گردد. سابقه تصمیمات کشوری به ۱۰۰ سال قبل و اسکان ارتش توسط رضا خان بر می گردد. از سال ۱۳۰۵ تیپ نظامی در شهر خاش مستقر گردید و آبادی و توسعه این شهر ازآن تاریخ آغاز گردید. به علت خوش آب و هوایی منطقه نسبت به سایر مناطق استان به “خوش” یا “وش” خوانده می شده که به مرور زمان به “خاش” تغییر یافته است.
از آثار باستانی شهرستان خاش میتوان به قلعه ایرندگان در بخش ایرندگان و در ۱۳۰ کیلومتری شهر خاش اشاره نمود. این بنا در سه طبقه و به مساحت ۵۶۴متر مربع ساخــته شده است. زمان ساخت این قلعه به دوره قاجاریه باز می گردد . این قلعه مرکز حکومت ایرندگان وروستا های اطراف بوده است .در زمان زمامداری عیدوخان ریگی (حاکم منطقه) بسالهای ۱۳۰۲- ۱۲۹۵ شمسی در اواخر دوره قاجـــاریه که دولت مرکزی بر بلوچستان تسلطی نداشته است، سه قلعه حیدرآباد، کمال آباد و ناصری نیز به دستور وی ساخته می شود. سرانجام در زمان رضاشاه ،عیدوخان ریگی به شــــیراز تبعید گردید. بازارچه سرپوش ، مسجد جامع و همچنین تپه و زیارتگاه مرتضی علی از دیگر آثار باستانی شهرستان خاش بشمار میرود.
اقوام و آداب رسوم شهرستان خاش:
زندگی قوم بلوچ آمیخته از عقاید و باورهایی است که رشته در سنتی دیرین دارند.کمتر می توان دید مراسم یا آئینی با موسیقی هــــمراه نباشد. در موسیقی محلی آوازهایی مانند نازینک در مراسم عروسی و آواز نعت که مدح رسول مکرم اسلام استفاده قرار میگیرد. برخی از این مراسم ها و آئین ها عبارتند از:
– لیکو و زهیروک: آوازهایی هستند که در مرگ یا فراق بستگان خوانده میشود. زهیروک در بدو امر توسط زنان در حین کارهای روزمره خوانده میشود. امروزه لیکو و زهیروک(مودگ/موتک) توسط مردان و به همراهی قیچک (سرود/سروز) اجرا میشود. محتوای متن این آواز شامــل مناقب مرحوم بوده و تالم ناشی از مرگ را بیان میکند.
– شعر: عبارت است از آوازی که مضمون آنرا داستانهای حماسی،عشقی،وقایع تاریخی،و پند و اندرز تشکیل می دهد. همانند درگیری قوم بلوچ با قشون انگلیس،جیندخان و داستان میرقنبر و چاکر و گوهرام.
در شهرستان خاش، لباس مردان متشکل از پیراهن دراز و یقه باز،شلوار گشاد،دستار (لنگ) و جلیقه(باسکت)،و بعضا کلاه است لباس زنان هم پیراهن بلندی است که با سوزندوزی در قسمتهای سرآستین،جیب (گپتان)،دم پا و سرسینه تزئین شده است. اقوام بلوچ در این شهرستان در کنار اقوام مهاجر نظیر یزدی ها، سیستانی ها و بیرجندی ها در کنار هم برادروارنه زندگی می کنند.
خوراک در شهرستان خاش:
قوت غالب شهرستان غذاهای متکی بر نان بوده و غذاهای بومی و محلی شهرستان نظیر تنورچه، خورشت اناردانه ، کشک محلی، گندم شیر ، سبزک، ترشک، راپنگ، مالیدگ، گوین و … با چاشنی هایی نظیر آچار، رب انار و انار دانه زبانزد عام و خاص است. بطوریکه شهرستان خاش را با غذاهای موصوف میشناسند. غذاهای محلی شهرستان خاش همواره در جشنواره محلی و استانی تهیه و به نمایش گذاشته می شوند.
