شهرستان زاهدان با وسعت ۳۰۷۱۶ کیلومتر مربع معادل ۱۷ درصد از مساحت استان را به خود اختصاص داده است. شهرستان زاهدان از شمال به شهرستان هامون و کویر لوت از شرق به کشور پاکستان از غرب به استان کرمان و از جنوب به شهرستان خاش محدود می شود. شهرستان زاهدان براساس آمار سرشماری سال ۹۵ دارای ۱۶۸,۴۸۰ نفر جمعیت می باشد. اکثر مردم این شهر با توجه به قومیت های که در اینجا ساکن شده اند از نژاد آریایی هستند و به زبانهای و گویش های فارسی ، بلوچی ، سیستانی ، کرمانی ، یزدی و خراسانی سخن می گویند. مسافت زاهدان تا تهران ۱۴۹۴ کیلومتر است و از سطح دریا ۱۳۸۵ متر ارتفاع دارد . هوای زاهدان گرم و خشک بوده و در روزهای تابستان هوا بسیار گرم و در شب ها حرارت به نحو محسوسی کاهش می یابد. بادهای ۱۲۰ روزه سیستان به طور غیر مستقیم در کاهش دمای شهر زاهدان تاثیر دارد. در این شهر به ندرت برف می بارد. شهر زاهدان دارای موقعیت ممتاز جغرافیایی است و در مسیر تردد بین المللی پاکستان و هندوستان – خراسان و کرمان قرار دارد. از جمله کوه های زاهدان می توان به کوه اشتران با ارتفاع ۳۰۱۲ متر، انجیر دان و جیکو با ارتفاع ۲۲۵۵ متر و پیر خان با ارتفاع ۲۲۲۱ متر اشاره نمود. کوه ملک سیاه نیز یکی دیگر از کوه های زاهدان است. آب مورد نیاز این شهر از طریق چاه قنات ، چشمه ها ، رودخانه ها و چاه نیمه سیستان تامین می گردد. مهمترین محصولات کشاورزی زاهدان گندم، جو، نباتات، علوفه، ذرت دانه ای و علوفه ای، سبزیجات و محصولات جالیزی و باغی می باشد.
پیشینه تاریخی زاهدان:
زاهدان در قدیم دزداب می گفتند . این شهر که کوه ها آن را احاطه کرده اند قدمتی نود ساله بیشتر ندارد . سال خوردگان، دزداب را به خوبی می شناسند که در برخی نقاطآب به صورت چشمه بیرون آمده و در قدری آنسو تر در زمین فرو رفته و به همین دلیل دزداب خوانده شده است.
در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی کابینه دستور به آبادانی شهر داده است و در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی بنا به پیشنهاد تیمسار جهانبانی نام شهر به زاهدان تغییر یافت . هرچند نقشه اولیه شهر زاهدان توسط یک مهندس از شهر کویته پاکستان طراحی گردید، ولی معماران ایرانی بافت کلی شهر را بر اساس معماری شهر های تاریخی مطابق اقلیم منطقه اجرا کردند . امروزه زاهدان با جمعیتی بیش از ۶۵۰۰۰۰ نفر با دانشگاه های بزرگ دولتی، آزاد، پیام نور، علوم قرانی و حوزه های علمیه امام جفر صادق (ع) و حوزه علمیه دارالعلوم مکی به عنوان یک شهر دانشگاهی و فرهنگی شناخته می شود.
اتحاد و همدلی مردم زاهدان و وجود اقوام و ادیان و مذاهب اسلامی مختلف در شهر آنرا به الگوی نمادین برای دیگر شهرها در ایران و کشورهای دیگر تبدیل کرده است.
اقوام و آداب رسوم شهرستان زاهدان:
در میان ساکنان شهر زاهدان کسی را نمی توان یافت که به حق زاهدان را وطن خود بداند. زاهدان شهرپرآوازه چند دروازه ایست که به دلیل مهاجرت پذیری تا کنون فرهنگی یک دست نیافته است .دین و مذهب مهمترین عاملاتحاد و همدلی مردم زاهدان است. وجود اقوام و ادیان و مذاهب اسلامی مختلف در شهرآنرا به الگویی نمادین برای دیگر شهرها در ایران و کشور های دیگر تبدیل کرده است. علت توجه دشمنان اسلام وانقلاب به استان سیستان و بلوچستان و خصوصاً شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوء استفاده و در گیری های قومی و قبیله ای و مذهبی هم همین نکته اساسی است که همواره طمع وکینه دشمنان را تحریک کرده است.از جمله مراسم مذهبی که هر سال در زاهدان چشمگیر است عزاداری مردم در ایام محرم و صفر و شهادت دیگر ائمه اطهار(ع)است. این عزاداران اغلب از اقوام سیستانی، یزدی، خراسانی، کرمانی، ترک و افغانمی باشند .
آداب و رسوم سیستانیها:
استقبال از سال نو در هر منطقه ای سال نو با یک پیش درآمد طبیعی آغاز می شود. شیرینی عید در سیستان و سفره عید و اعتقادات مردم در سیستان، لباسهای محلی، دهل ساز همراهی کننده سرنا در سیستان است و در مجالس عروسی این دو ساز به اجرای آهنگهای چاپ زابلی، چوب بازی شمشیر بازی و گاه ترانه های سیستانی می پردازند. در مراسمات مذهبی نیز مردم حضور پررنگی دارند، از جمله ماه محرم، شب های قدر و سوگواریهای محلی با شکوه برگزار می شود.
آداب و رسوم بلوچ:
اعیاد مذهبی نظیر عید قربان و فطر با شکوه و با رسم خاصی برگزار می شود. مراسم عروسی مهمترین مراسم شادی آور بلوچ است. موسیقی و ادبیات بومی و لباسهای محلی آنها از تنوع رنگ زیادی برخوردار است. صنایع دستی قوم بلوچ گلیم بافی، سوزندوزی، سکه دوزی و سفالگری می باشد.
خوراک در شهرستان زاهدان:
کشک زرد، کشک سفید، آبگوشت محلی، اوجزک، قتلمه ، کلوچه محلی و نان تافتون محلی از خوشمزه ترین خوراک های محلی سیستانی است. اناردانه یک خورشت سنتی و آبگوشت محلی و تباهگ از خوراکهای معروف قوم بلوچ می باشد.
